To jedna z najczęściej wystawianych w Polsce oper i utwór uważany za najlepsze dzieło operowe Stanisława Moniuszki i jednocześnie najwybitniejszy polski utwór operowy XIX wieku. Muzykę do Strasznego dworu kompozytor tworzył w latach 1861-1864 do libretta Jana Chęcińskiego, pisarza, aktora i reżysera teatralnego. Prapremiera opery miała miejsce 28 września 1865 r. w Warszawie.

W połowie XIX wieku Polska znajdowała się pod zaborami. Wielu polskich pisarzy, artystów i muzyków tego okresu zajmowało się w swej twórczości problemem walki z germanizacją i rusyfikacją. Także w operze Straszny dwór odnajdujemy podobne wątki, i to zarówno w warstwie literackiej, jak i muzycznej. Przez wiele lat sądzono, że opera napisana została dopiero po upadku powstania styczniowego i niczym Pan Tadeusz Mickiewicza powstała „ku pokrzepieniu serc” po powstaniu listopadowym. Jednak Moniuszko zaczął komponować Straszny dwór już w 1861 roku i ukończył ją na początku 1863 roku, ale to właśnie z powodu wybuchu powstania (a wcześniej zaplanowanych innych inscenizacji w prowadzonej przez siebie instytucji) zaprezentowana została po raz pierwszy dopiero 28 września 1865 roku Teatrze Wielkim w Warszawie i - mimo entuzjastycznego przyjęcia przez publiczność - zdjęta z afisza zaledwie po trzech przedstawieniach. Carska cenzura szybko bowiem dostrzegła urzekającą atmosferę polskości zawartą zarówno w treści libretta przygotowanego przez Jana Chęcińskiego, jak i w samej muzyce. Jak piszą autorzy książki Operowe światy Stanisława Moniuszki (PWM Kraków 2023), Ryszard Daniel Golianek oraz Ziemowit Wojtczak: Partytura Strasznego dworu była ukończona na początku stycznia 1863 roku (o czym świadczy data wpisana prze kopistę) i niewykluczone, że wkrótce faktycznie dzieło to ujrzałoby światło dzienne, jednak wybuch powstania styczniowego sprawił, że plany premierowe zostały odłożone na kolejne dwa i pół roku.

Straszny dwór posiada cechy romantyczne i komediowe. Przedstawia idylliczny obraz życia w polskim dworku szlacheckim, ale również idę obowiązku patriotycznego związanego z postawą odwagi żołnierskiej, dzielności oraz gotowości do zbrojnego wystąpienia przeciwko wrogom ojczyzny. Mocno wyeksponowany jest etos rodziny oraz honoru. Już w pierwszych scenach opery widoczny został konflikt pomiędzy naturalną chęcią prowadzenia spokojnego życia w domu rodzinnym – założenia rodziny – i patriotycznym obowiązkiem służenia ojczyźnie z bronią w ręku. 

W warstwie muzycznej Moniuszko sięgnął głęboko do folkloru polskiego, do lirycznych tradycji romantycznej pieśni oraz rytmów charakterystycznych dla polskich tańców: mazura, poloneza czy krakowiaka.

Za swego życia kompozytor nie doczekał już ponownego wystawianie Strasznego dworu, odszedł w 1872 r. Opera powróciła na afisz Teatru Wielkiego dopiero w 1885 r. Wystawiano ją na innych scenach - we Lwowie w 1877 r., w Pradze w 1891 r., w Wiedniu w 1892 r. w Bazylei 1939 r. W Rosji opera została wystawiona po raz pierwszy w roku 1873 w Kijowie.

W 1970 r. powstała angielska wersja opery The Haunted Manor. Tłumaczeniem zajął się dr George Conrad we współpracy ze śpiewaczką i nauczycielką śpiewu Mollie Petrie. Światową premierę wersji anglojęzycznej przygotowało University of Bristol Operatic Society w 1970. Przedstawienie wzbudziło duże zainteresowanie Polonii brytyjskiej. Wielu Polaków podróżowało do Bristolu, żeby zobaczyć operę, która tak naprawdę była czysto amatorskim przedstawieniem, przygotowanym przez grupę studentów. Angielska wersja była wystawiana jeszcze wielokrotnie po roku 1970. Głośne było wznowienie angielskiej wersji z lutego 2001 przez brytyjską Opera South. Teatr Wielki z Łodzi wystawił Straszny dwór w 1986 w Lyonie we Francji. Realizacja opery w Teatrze Wielkim w reżyserii Davida Pountneya i pod dyrekcją Andreya Yurkevycha 19 listopada 2015 roku zainaugurowała operowe transmisje dzieł polskich poprzez Opera Platform. W 2020 roku nakładem Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina w Warszawie ukazała się płyta z pierwszym w historii fonografii nagraniem opery na historycznych instrumentach (Orkiestra XVIII Wieku, Chór Opery i Filharmonii Podlaskiej, Grzegorz Nowak – dyrygent). 24 sierpnia 2021 roku odbyła się premiera opery Straszny dwór na włoskim Festival Internazionale di Mezza Estate, a 10 września 2022 r. po raz pierwszy opera ta została zaprezentowana w Kallithea w Atenach w Grecji. Organizatorem obydwu premier była Fundacja na rzecz Kultury i Sztuki Avangart.

Historia przedstawiona w Strasznym dworze rozgrywa się w pierwszej połowie XVIII wieku. Zbigniew i Stefan wracają do domu po skończonej służbie wojskowej. Poprzysięgają sobie nie żenić, jednak ich stryjenka Cześnikowej ma zupełnie inne plany wobec młodzieńców. Bracia wbrew jej woli odwiedzają starego przyjaciela ich ojca – Miecznika z Kalinowa i poznają tam jego piękne córki. Zaczynają się wahać, co do swoich starokawalerskich planów. Tymczasem Cześnikowa, która chce ich wydać za inne panny, przedstawia ich Miecznikowi jako tchórzy. Damazy, panny i Skołuba postanawiają przekonać się, czy panicze są faktycznie podszyci strachem. Skołuba opowiada Maciejowi, wojennemu druhowi braci w służbie u nich straszną historię dworu. Panicze nic sobie z tego nie robią, ale chcąc dotrzymać postanowienia, decydują się wyjechać. Wrażenie na nich robi inna historia, nie ta o praprababkach czy duchach w zegarze. Damazy mówi im bowiem, że gmach ten przed laty powstał z hańbiących usług zapłaty, że na tych murach przekleństwa i łzy, stąd nad nimi gniew Boski grzmi. Miecznik wyjaśnia jednak sytuację – podstęp Damazego wychodzi na jaw, podobnie jak wzajemne zauroczenie młodych, ku ogólnej radości i wstydowi Damazego właśnie. Tak... tak... to straszny, bardzo straszny dwór! – jak wyzna Stefan w Arii z kurantem, a sam Miecznik, gospodarz dworu, też dopowie i tak strasznym będzie wciąż, Boska wola!... dlaczego? Grozę sąsiadów wywołuje uroda mieszkających od zawsze w Kalinowie panien. W trudnych wojennych czasach to tam w konkury uderzają młodzi przystojni szlachcice, a córkom sąsiadów zagraża staropanieństwo.

Inscenizacja Polskiej Opery Królewskiej w reżyserii Ryszarda Peryta stała się podsumowaniem obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości świętowanej w 2018 r. i otwierała rok 2019 ustanowiony Uchwałą Sejmu RP Rokiem Stanisława Moniuszki. 

Bilety na ten niezwykły wieczór dostępne są na stronie internetowej BCK.